Khái niệm tự nhận thức (self-concept) là tập hợp những niềm tin về chính bạn: bạn nghĩ mình có tính cách gì, bạn đóng vai trò gì trong xã hội, bạn nhìn nhận năng lực của bản thân ra sao.
Có bao giờ bạn tự hỏi, “Tôi là ai?” và “Tôi đến với thế giới này để làm gì? – những câu hỏi như trên là bước đầu của việc Tự nhận thức bản thân.
Bạn có từng ngồi yên lặng và tự hỏi: mình là người thế nào, mình thật sự muốn gì, mình đang sống theo điều gì? Có người trả lời được ngay. Có người quanh quẩn cả đời vẫn mơ hồ về chính mình.
Và điều đó, theo các nhà khoa học, có thể ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng kiểm soát hành vi của bạn – từ chuyện ăn uống, chi tiêu, đến cách yêu một ai đó.
Nếu bạn có một bức tranh rõ ràng, ổn định và thống nhất về bản thân – tức là có sự rõ ràng trong tự nhận thức – bạn sẽ dễ dàng hành động phù hợp với các giá trị dài hạn của mình, thay vì chạy theo cám dỗ ngắn hạn.
Ngược lại, nếu hình ảnh về bản thân trong bạn rối rắm và chắp vá – khi thì thế này, khi lại thế khác, dễ lung lay trước ý kiến người khác – bạn sẽ khó giữ vững lập trường, khó từ chối cám dỗ và dễ đánh mất phương hướng sống.
Nghiên cứu cho thấy: rõ ràng về bản thân giúp tăng khả năng kiểm soát
Một nghiên cứu của nhóm Jiang được công bố trên Personality and Social Psychology Bulletin đã thực hiện 5 thử nghiệm khác nhau, và tất cả đều dẫn đến cùng một kết luận:
Những người càng mơ hồ về bản thân thì càng khó kiểm soát hành vi.
- Họ cảm thấy mình ít kiểm soát được hành động (nghiên cứu 1 và 2).
- Họ thiếu động lực để cải thiện hiệu suất làm việc (nghiên cứu 3).
- Họ không kiên trì với kế hoạch luyện tập thể chất (nghiên cứu 4 và 5).
Tất cả những điều này đều bắt nguồn từ việc thiếu một cảm giác gọi là “tính liên tục của bản ngã” – tức là bạn không cảm thấy “mình ngày hôm qua, hôm nay và ngày mai” là cùng một người. Và điều đó khiến bạn dễ đánh rơi chính mình giữa dòng đời.
Khi không biết mình là ai, ta dễ để cuộc đời dắt đi
Nhiều người trong xã hội hiện đại sống trong trạng thái “chưa kịp hiểu mình đã phải sống vì người khác nghĩ gì”.
Họ chọn nghề vì bố mẹ bảo tốt, thay đổi ngoại hình vì mạng xã hội ưa chuộng, yêu ai đó vì sợ cô đơn hơn là vì cảm xúc thật.
Một người phụ nữ không hài lòng với cơ thể có thể dễ bị cuốn theo các chuẩn mực sắc đẹp vô lý, thay vì học cách yêu bản thân. Một người đàn ông thiếu tự tin có thể dễ lao vào những mối tình chóng vánh để lấp đầy cảm giác trống rỗng.
Và khi đối mặt với khó khăn, những người không hiểu mình là ai thường chọn cách trốn chạy: tìm đến rượu, chất kích thích, những hành vi bốc đồng hay nguy hiểm – thay vì nhìn thẳng vào vấn đề và giải quyết nó bằng lý trí.
Tự nhận thức rõ ràng – bước khởi đầu cho một cuộc sống có định hướng
Hiểu rõ về bản thân không phải là điều có sẵn – nó là quá trình rèn luyện. Nhưng một khi đã có được sự rõ ràng ấy, bạn sẽ:
- Kiểm soát tốt hơn hành vi: biết điều gì là quan trọng với mình, từ đó nói “không” dễ hơn với những cám dỗ ngắn hạn.
- Kết nối với người khác sâu sắc hơn: khi bạn không phải chạy theo hình mẫu nào, bạn sẽ thật hơn và bớt tổn thương khi bị từ chối.
- Bớt phụ thuộc vào bên ngoài để tìm giá trị bản thân: bạn không còn cần ai đó nói bạn tuyệt vời thì mới thấy mình xứng đáng.
Kết luận
Hành trình sống có lúc khiến ta nghi ngờ chính mình. Nhưng mỗi khi bạn dừng lại, lắng nghe bản thân và trả lời câu hỏi: “Tôi là ai?” – bạn lại một lần nữa bước gần hơn đến cuộc đời mà bạn thực sự muốn sống.
Không có con đường nào rõ ràng nếu chính bạn còn mơ hồ. Và không ai có thể kiểm soát hành vi tốt, nếu họ không biết mình đang sống vì điều gì.
Hiểu mình – đó là khởi đầu của mọi sự kiểm soát, và là chìa khóa cho một cuộc sống trưởng thành, ý nghĩa và vững vàng.